Οι Καρπάθιοι μάστορες (03)...Του Μανώλη Δημελλά

Οι Καρπάθιοι μάστορες (03)...

Ποιος έχτισε τη Θήβα την εφτάπυλη;

Στα βιβλία δε βρίσκεις παρά των βασιλιάδων τα ονόματα.

Οι βασιλιάδες κουβαλήσαν τ' αγκωνάρια;

  Μπέρτολτ Μπρεχτ

 

     Σπάνια συναντάμε την υπογραφή των Καρπαθίων μαστόρων και πρωτομαστόρων στα έργα τους.  Όσο μάλιστα πηγαίνουμε σε παλαιότερες εποχές, τόσο πιο περιφρονητικό ήταν το σκληρό, αρκετές φορές άγριο και θανατηφόρο, επάγγελμα του λατόμου και του οικοδόμου που δεν χωρούσε στα ΑθηναΪκα σαλόνια. Μόνο στις εκλογικές αναμετρήσεις, τότε οι πολιτευτές ξύπναγαν και χάϊδευαν τους εργάτες, τάζοντας τους βολικούς ασφαλιστικούς νόμους.

Από την εξόρυξη, το σμίλευμα μέχρι το τελικό φινίρισμα, στη κατασκευή ενός κτηρίου, μιας γέφυρας ή κάποιου άλλου αθάνατου πέτρινου έργου, οι καρπάθιοι αναφέρονται από τους πιο φημισμένους τεχνίτες ολόκληρης της Ελλάδας.

Ακόμη και ο Παπαδιαμάντης, ο κορυφαίος Έλληνας διηγηματογράφος, όταν μας μεταφέρει στην Αθήνα του 1907, δεν λησμονεί τον Καρπάθιο λατόμο! Κρίμα που δεν καταγράφει το όνομα του ή έστω το παρα-τσούκλι, το παράνομα του, αφού όλοι είχαν το δικό τους! Γράφει λοιπόν ο Παπαδιαμάντης:

“...Εἷς Καρπάθιος, λατόμος, μένων διαρκῶς εἰς τὴν Πεντέλην, ἐκράτει οὐχ ἧττον δωμάτιον εἰς τῆς Μάρως, καὶ κατήρχετο κατὰ τὰς ἑορτὰς εἰς τὴν πόλιν. Μίαν τοιαύτην παραμονὴν εἶχε κατέλθει, καὶ εἶχε κατακλιθῆ εἰς τὸ ὕπαιθρον· ἀλλ᾿ αὐτὴν τὴν φορὰν εἶχε φέρει μαζί του καὶ ἓν ζῷον, ὡς εἶδος μανδροσκύλου, νέον ἀπόκτημα, ὡς φαίνεται. Ὁ σκύλος, ἅμα ἐγὼ εἰσῆλθον εἰς τὴν αὐλήν, μεσάνυκτα, μοῦ ἐρρίχθη, ὡς ἦτο ἑπόμενον....”

(Το ζωντανό κιβούρι μου, Α. Παπαδιαμάντης).

Αυτοί οι σπουδαίοι λαϊκοί καλλιτέχνες, ήταν τόσο ταπεινοί και μετρημένοι, που μέσα στο μυαλό τους δεν χωρούσε κανενός είδους κομπασμός ή έστω μια μικρούλα υπερβολή προσωπικής προβολής. Είχαν χαρακτήρα αυστηρό, θα μπορούσαμε να πούμε δωρικό, και ζωή μετρημένη και λιτή, ενώ στα κοινόβια τους κυριαρχούσε μια σκέψη, η επιβίωση της φαμίλιας τους στο νησί! Όχι μόνο να μην χαθεί ο σκλαβωμένος τόπος, αλλά να γίνουν και εκείνα τα απαραίτητα αναστέμματα, που θα έκαναν την Καρπάθικη γη να ανασάνει και να δώσει τους καρπούς της! Κι όλα αυτά στα χρόνια που ολάκερη η κοινωνία ήταν σε βαθιά προπολεμική δίνη.

Και μπορεί να έμειναν αναγκαστικά πίσω στα γράμματα,  αφού οι διάφοροι κατακτητές κούρσευαν το νησί και επέβαλαν  σκληρούς κανόνες. Όμως ήταν τόσο σπουδαία τα ταλέντα τους, που οι ανώνυμοι Καρπάθιοι εργάτες όχι μόνο αναγνώριζαν, αλλά έδιναν φτερά στην ψυχή και του πιο μικρού αδιάφορου σπαράγματος μαρμάρου!

Από τους ελάχιστους που προβάλουν την εργασία τους και διαφημίζονται στην εφημερίδα “Δωδεκανησιακή Αυγή”, είναι εργολάβος Μ. Παχούλης και ο μηχανικός Ν. Χατζηαντωνίου. Αξίζει να τους αναφέρουμε:

Το μπουγαδοκόφινο πλύσης, από οπλισμένο σκυρόδεμα του Μανώλη Παχούλη είχε αριθμό ευρεσιτεχνίας 5175/1935, και κατασκευαζόταν στο ιδιόκτητο εργοστάσιο μωσαϊκων και μαρμάρων, στην Κυψέλη!

Αλλά και ο Απερίτης Νίκος Χατζηαντωνίου προβάλει το  τεχνικό γραφείο και τη δουλειά του από τις αρχές του 1920. Αναλαμβάνει ένα πλήθος έργων όπως την κατασκευή εθνικής οδού Κορίνθου-Κιάτου, το γυμνάσιο Χαλανδρίου αλλά και τις αποθήκες καπνοβιομηχανίας στην οδό Πειραιώς κ.α.

Τα παρακάτω αναφερόμενα μικρά και μεγάλα έργα, αποτελούν μια μόνο πολύ μικρή αναφορά στις εργασίες που συμμετείχαν ή αναλάμβαναν εξ΄ολοκλήρου Καρπάθιοι μάστορες μέσα στιν Ελλάδα. Είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσουμε τους εργάτες από τους εργολάβους, αφού έχουν τέτοια γνώση, αλλά και πάθος για εξέλιξη, που τα ίδια πρόσωπα συχνά τα συναντάμε σε όλη τη διαδικασία παραγωγής ενός έργου. Από το νοικιασμένο λατομείο και με τη βαριοπούλα στο χέρι, στον σχεδιασμό ενός περίτεχνου έργου ή ακόμη και πάνω στη σκαλωσιά, να λασπώνουν πέτρες! Παράδειγμα είναι ο εργολάβος Ι. Μοσχούλης, που συχνά ανεβαίνει στο λατομείο μόνο για να μυρίσει τη μαρμαρόσκονη, να κάτσει στο τραπέζι με τους λατόμους και να φάει από το μεγάλο τσουκάλι τους. Να ζήσει μια στιγμή μέσα στην αγκαλιά της Πεντέλης!

Τα ίχνη όλων αυτών των Καρπαθίων χάνονται μέσα στις άγραφες σκιές του παρελθόντος και έτσι όταν προσπερνάμε ή στεκόμαστε μπροστά σε πέτρινα μεγαθήρια, δεν περνάει από το μυαλό μας ότι με τους δικούς τους ιδρώτες μεταφέρθηκαν και σμιλέφτηκαν τα αγκωνάρια, ανακατεύτηκαν χαρμάνια για τα πανωσηκώματα και στο τέλος έγιναν λαμπρές τελετές και κόπηκαν υπουργικές κορδέλες, δίχως όμως ποτέ να μνημονευτούν ετούτοι οι μάστορες. Τα δικά τους κορμιά έγιναν το προσάναμα, έφτανε μόνο το άκουσμα της ελπίδας, για την εξέλιξη των παιδιών και μιας ταλαίπωρης πατρίδας.

(Στην παρακάτω καταγραφή αναφέρεται μόνο ένα μικρό τμήμα, δείγμα από τα έργα που έχουν γίνει στην Ελλάδα).

     1. Η Έπαυλη της Δουκίσσης Πλακεντίας.

Ο Κωστής Χαλούβας, ήταν ο μεγάλος εργολάβος που έχτισε το πύργο της Δουκίσσης Πλακεντίας, μόλις επτά χρόνια μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους.         

Η Ροδοδάφνη, αποτελεί παραλλαγή της Επαύλεως των Ιλισίων (νυν βυζαντινό αρχ. μουσείο) στην Αθήνα. Η παρατήρηση αυτή ισχύει όχι μόνο για το κυρίως κτίσμα, αλλά και για τις χαμηλές πτέρυγες με τους βοηθητικούς χώρους που πλαισιώνουν από τις δύο πλευρές την κεντρική αυλή, καθώς και για τις πίσω από αυτές δευτερεύουσες αυλές με τα καταλύματα του προσωπικού, τους στάβλους, τα αμαξοστάσια και τις αποθήκες

Το κτίριο είναι ολόκληρο κτισμένο με πεντελικό μάρμαρο, εκτός από τον 2o και 3o όροφο της βόρειας πλευράς, οι οποίοι, δεν πρόλαβαν να επενδυθούν προτού η δούκισσα χάσει το ενδιαφέρον της για την οικοδομή. Άρχισε να οικοδομείται το φθινόπωρο του 1840, ενώ προηγουμένως εκτελέσθηκαν τα έργα υποδομής, και εξορύχτηκαν από τα λατομεία του Πεντελικού 100 κ.μ. μαρμάρου που προορίζονταν για την ανέγερσή του.

    2. Ο Ισθμός της Κορίνθου (23/4/1882 έως 25/7/1893).

Η διώρυγα κόβει σε ευθεία γραμμή τον Ισθμό της Κορίνθου σε μήκος 6.346 μ. Το πλάτος της στην επιφάνεια της θάλασσας είναι 24,6 μ. και στο βυθό της 21,3 μ., ενώ το βάθος της κυμαίνεται μεταξύ 7,50 έως 8 μ. Ο συνολικός όγκος των χωμάτων που εξορύχτηκαν για την κατασκευή της έφθασε τα 12 εκατομμύρια κυβικά μέτρα.

Οι εργασίες διάνοιξης ξεκίνησαν στις 23 Απριλίου 1882. Η μελέτη του έργου έγινε από τον Ούγγρο Β. Gerfer, αρχιμηχανικό της διώρυγας Φραγκίσκου στην Ουγγαρία, και ελέγχθηκε από τον μηχανικό Daujats, αρχιμηχανικό της διώρυγας του Σουέζ. Το έργο αποπεράτωσε η εταιρία του Α. Μάτσα.  Αυτό το οικονομικό τόλμημα, αυτός ο τεχνικός άθλος, με τη χρησιμοποίηση 2.500 εργατών και των τελειότερων μηχανικών μέσων της εποχής, ολοκληρώθηκε μετά 11 χρόνια.

Στην γέφυρα εργάστηκε ολόκληρη ομάδα Καρπαθίων εργατών ένας από αυτούς ήταν και ο Πηλιάτης Κωνσταντής Λαχανάς. Μάλιστα όπως αναφέρετε στην βιβλιογραφία, υπήρξε και μια σοβαρή συμπλοκή ανάμεσα σε Καρπάθιους και Μανιάτες εργάτες.

    3. Δημοτικό θέατρο Πειραιά (1884-1900).

Στις 23 Οκτωβρίου του 1883 οι αθηναϊκές εφημερίδες αναδημοσιεύουν σχόλιο της πειραϊκής εφημερίδας "Σφαίρα" που πρώτη κοινοποίησε περιγραφή του εγκριθέντος τελικά σχεδίου του "αναγερθησομένου δημοτικού θεάτρου" του Πειραιά.

Σύμφωνα με αυτήν "το μήκος του θέλει είναι 45 μέτρων, 34 δε το πλάτος και 30 το ύψος, διηρημένον ανά 10 μέτρα εις την σκηνήν τον υπ΄ αυτήν χώρον και τον υπέρ την σκηνήν. Θα περιέχει τρεις σειράς θεωρείων, εκάστην ανά 23 και υπερώον μετά τριών σειρών βαθμίδων, αμφιθεατρικώς. Ούτω θα δύναται να εμπεριλάβη ανέτως 1154, εν ανάγκη 1400 θεατάς. Έχει επτά εν συνόλω εξόδους, δύο δια τους εν τη σκηνή και πέντε δια τους εν πλατεία και τοις θεωρείοις. Η κεντρική δε του θεάτρου είσοδος έσται ευρεία και πολυτελής. Η θέρμανση αυτού θέλει γίνεσθαι κατά το σύστημα όπερ εφήρμοσαν εν θεάτρω της Βιέννης. Εν τω ισοπέδω της πλατείας θέλουσιν είναι, εις την διάθεσιν των θεατών, δύο ευρύχωρα καφενεία, υπεράνω δε αυτών, δια τους εν τοις θεωρείοις, δύο όμοιαι αίθουσαι. Έξωθεν επί των παροδίων του θεάτρου θέλουσι κατασκευασθή οκτώ αποθήκαι διατιθέμεναι υπό του Δήμου επί ενοικίω. Υπολογίζονται τα υπέρ αυτού κατά μέσον όρον ετησίως έσοδα εις 42.000 δραχμές, περίπου, το ποσόν δε τούτο προς 7% ανταποκρίνεται εις κεφάλαιον 600.000 δραχμών".

Τα σχέδια εκπόνησε ο Πειραιώτης αρχιτέκτονας Ι. Λαζαρίμος, καθηγητής του Πολυτεχνείου. Το όλο όμως οικοδόμημα δεν ολοκληρώθηκε στην ίδια δημαρχιακή περίοδο, αλλά μετά από δώδεκα χρόνια, επί δημαρχίας Θεοδώρου Ρετσίνα, το 1895.

Ο αρχικός προϋπολογισμός του έργου άγγιζε τις 450 χιλιάδες δραχμές, όταν τα συνολικά έξοδα για τα δημοτικά τέλη το 1884, προβλεπόταν να ανέλθουν στις 365 χιλιάδες δραχμές. Όμως η πραγματικότητα ήταν πολύ μακριά. Για να προχωρήσει το έργο, ο Δήμος, αναγκάστηκε να δανειστεί χρήματα από την Εθνική Τράπεζα – 250 χιλιάδες δραχμές -  ενώ το συνολικό κόστος της ολοκλήρωσης του θεάτρου άγγιξε τις 900 χιλιάδες δραχμές.

Στο έργο εργάστηκαν οι παρακάτω Καρπάθιοι Μάστορες: Αδελφοί Ζαβόλα, Γεώργιος Μ. Σακελλάκης, Ιωάννης Άγγελος, Κ. Μπάτης, Ιωάννης Μαρής.

    4. Παναθηναϊκό Στάδιο (Καλλιμάρμαρο).

Βρίσκεται απέναντι από τον Εθνικό Κήπο και η πρώτη του οικοδόμηση ήταν από ξύλο το 330 π.Χ. Η μαρμάρινη κατασκευή που σώζεται μέχρι σήμερα υλοποιήθηκε από τον Ηρώδη τον Αττικό. Ήταν ο χώρος όπου λάμβαναν χώρα οι αθλητικοί αγώνες κατά τη διάρκεια της γιορτής των Παναθηναίων.

Το σημερινό στάδιο κατασκευάστηκε το 1869-1870 κα έχει χωρητικότητα 60.000 θέσεων. Φιλοξένησε τους πρώτους Ολυμπιακούς αγώνες της σύγχρονης ιστορίας(1896). Όμως επειδή ο χρόνος δεν επαρκούσε μέχρι το 1896, ολοκληρώθηκε η περί τη σφενδόνη μαρμάρωση των κερκίδων καθώς και όλων των πρώτων τουλάχιστον σειρών από του στίβου. Τότε και αναγέρθηκε ο ανδριάντας του Γ. Αβέρωφ προ του σταδίου (που σήμερα φέρεται δεξιά της εισόδου), έργο του γλύπτη Γ. Βρούτου, ενώ το ίδιο το οικοδόμημα έπαιρνε το όνομα “καλλιμάρμαρο”.

Στα επόμενα χρόνια συνεχίσθηκαν οι εργασίες της μαρμάρωσης όλου του σταδίου οι οποίες και ολοκληρώθηκαν το 1904.

Τα περισσότερα μάρμαρα προμήθευσαν οι Καρπάθιοι εργολάβοι:

Μ. Βέργης, Ν. Σταυράκης, Ν. Κωνσταντίνου.

Πρωτομάστορας αναφέρεται ο Νικόλαος Φραγκέσκος ή Χατζησταμάτης του Μιχαήλ.  Και ακολουθούν οι μάστορες: Πολυχρόνης Μηνακάκης, Μιχάλη Κουμνιανό, Εμμ. Γεραπετρίτη, Γεώργιο  Οικονόμου, Γεώργιο Λιάππη, Εμμ. Σπανό, Ευάγγελο Σακελλάκη ή Σακέλλη, Γεώργιος Σαφής, Εμμ. Γεωργίου, Πολυχρόνης Χαλκιάς, Νικόλαος Κατωγυρίτης, Αναστάσιος Μπράς, Ηλίας Ιωάννου, Μιχαήλ Ι. Γεραπετρίτης, Μιχαήλ Σπανός, Ιωάννης Κόρσος, Γιάννης Λαχανάς.

    5. Πιλοποιείο Πουλόπουλου (1896).

Και το εργοστάσιο που υψώνεται στη συμβολή των οδών Θεσσαλονίκης και Ηρακλειδών, δίπλα στις γραμμές του ΗΣΑΠ, έχει χνάρια από καρπάθικα χέρια. Οικοδομήθηκε το 1896 από τον επιχειρηματία Ηλία Πουλόπουλο (1850-1930). Είναι το παλαιότερο πιλοποιείο της Αθήνας,  γνωστό και ως "ΠΙΛ-ΠΟΥΛ" (Πιλοποιείο Πουλόπουλου), στο οποίο απασχολούνταν περίπου 250 εργαζόμενοι (1898). Πρόκειται για ένα αξιόλογο δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής των αρχών του 20ου αιώνα.

Εκεί δούλεψαν οι Καρπάθιοι μάστορες: Γεώργιος Σαφής, Γεώργιος Μ. Σακελλάκης και οι νεαροί εργάτες Ιωάννης Γ. Σακελλάκης, Μηνάς Γ. Χατζηδάκης.

    6. Δημοτικό θέατρο Αθηνών.

Ο Εμμ. Μηλιώτης, έχτισε το Δημοτικό θέατρο Αθηνών. Ήταν 22 Δεκεμβρίου του 1857, ο βασιλιάς Όθωνας έβαζε με κάθε επισημότητα τον θεμέλιο λίθο για την ανέγερση του πρώτου Εθνικού Θεάτρου της Αθήνας. Η μελέτη ήταν του Γάλλου αρχιτέκτονα Boulanger και ολοκληρώθηκε μετά από ενέργειες του Γρηγόρη Καμπούρογλου και του τραπεζίτη Δημητριάδη.

 Το κτήριο κατεδαφίστηκε πριν τον πόλεμο, στις 28 Ιουνίου 1940, με απόφαση του υπουργού διοικήσεως πρωτευούσης, και πρώην δημάρχου της Αθήνας, Κων/νου Κοτζιά, σήμερα έχουμε την πλατεία με το όνομα του.

  7. Η Εθνική Βιβλιοθήκη (ή Βαλλειάνειος)

Ο Π. Μακαρώνας, μεγάλος εργολάβος του 19ου αιώνα, μεταξύ άλλων έχτισε την Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών. Η Εθνική Βιβλιοθήκη (ή Βαλλειάνειος) αποτελείται από τρία μέρη, με το βασικότερο να είναι το κεντρικό αναγνωστήριο, με τους στύλους ιωνικού ρυθμού και την γυάλινη οροφή. Για να φτάσει κανείς σε αυτό, περνά από δωρικούς κίονες-αναφορές στον Ναό του Ηφαίστου και φυσικά από την διπλή καμπυλωτή αναγεννησιακή σκάλα. Το κτίριο, του οποίου τη μελέτη ανέλαβε ο Θεόφιλος Χάνσεν και την αρχιτεκτονική επίβλεπψη, ο Ερνέστο Τσίλλερ, ολοκληρώθηκε το 1902.

   8. Το Δικαστικό Μέγαρο και οι στρατώνες της Τρίπολης

Το Μέγαρο θεμελιώθηκε το 1914 και εγκαινιάστηκε το 1934.

Βρίσκεται στην κεντρική πλατεία του Άρεως.

Η Πλατεία Άρεως είναι από τις μεγαλύτερες συγκριτικά με τις υπόλοιπες επαρχιακές πόλεις. Με την απελευθέρωση, από τους Τούρκους, ο Καποδίστριας έστειλε πολεοδόμους να κάνουν τα σχέδια για την ανοικοδόμηση της Τριπολιτσάς, να χαράξουν πλατείες, δρόμους, πάρκα.

Το δικαστικό μέγαρο με την άριστη λιθοδομή, τους κομψούς κίονες, το αέτωμα και τα κατακόκκινα παράθυρα αποτελεί ένα από τα ομορφότερα κτήρια της Πελοποννήσου. Ο εσωτερικός διάκοσμος είναι πλούσιος. Το κτήριο είναι διώροφο εξωτερικά, με έναν ακόμη υπόγειο όροφο.

Εργολάβος ήταν ο Ιωάννης Ξώπαπας και ένας από τους πολλούς καρπάθιους μάστορες ο Γεώργιος Μ. Σακελλάκης.

  9. Σύμμεικτη Γέφυρα Κοντοδήμα στον Νομό της Άρτας

Ακόμη και στην Ήπειρο συναντάμε έργα Καρπαθίων μαστόρων, όπως την γέφυρα που βρίσκεται στην είσοδο του χωριού Παλαιοκάτουνο.

Η τοξοτή γέφυρα έχει άνοιγμα Τόξου: 14,70 μ. Ενώ το  ύψος του τόξου είναι: 9,60 (8,30 + 1,30) μ.

Το έργο χτίστηκε το 1930 και το μεγαλύτερο μέρος του είναι θαμμένο, και σώζεται μόνο μία καμάρα. Γεφυρώνει τον Σαραντάπορο, έναν παραπόταμο του Αράχθου.

έρευνα/συγγραφή: Μανώλης Δημελλάς        

Υ.Γ. Η καταγραφή συνεχίζεται με ξεχασμένα θεατρικά έργα, αλλά και τις εκκλησιές που “σηκώθηκαν” από τα καρπάθικα χέρια.....

Πηγές

Προσωπικό Αρχείο Γεώργιου Σακελλάκη

Οι καρπαθιακές παροικίες στην Αττική, Γιάννης Παραγυιός, εφημ. Καρπαθιακή, 1954

Λαογραφικό Μουσείο Μενετών Καρπάθου

http://www.sansimera.gr/articles/115#ixzz3QUJnQ1Mg

http://www.dithepi.gr/el/history

http://www.ggka.gr/asfalistikokefI.htm#_Toc26957680

http://petrinagefiria.com/

http://nikitidis.blogspot.gr/

Παπανικολάου-Κρίστενσεν Αριστέα Χριστιανός Χάνσεν, Επιστολές & Σχέδια από την Ελλάδα (Αθήνα, 1993).

Μπαδήμα-Φουντουλάκη Όλγα Κλεάνθης σελ. 166 - 169, 206, 207.

Οι πρωτομάστορες της Καρπάθου, Μηνάς Γεωργιάδης, εφημ. Καρπαθιακή Ηχώ.