Καρπάθιοι μάστορες, οι εκκλησίες (4) - Του Μανώλη Δημελλά

Ακόμη και μέσα στα νερά μιας αδιάφορης και σπασμένης πέτρας καθρεφτίζονται ολάκερες γενιές καρπάθιων. Κι αν εκείνες οι ιδιωτικές κατασκευές υπήρξαν κάποτε τρανά μεγαθήρια, σήμερα πέρασαν στα σκοτεινά στενά μιας ξεχασιάρας κοντής μνήμης. Ακόμη ευτυχώς, στέκουν αγέρωχα κάποια μοναδικά αριστουργήματα και εξακολουθούν να είναι μάρτυρες μιας γενιάς ηρωικών μαστόρων.

Είναι οι εκκλησιές και δεν αποτελούν μόνο λατρευτικούς χώρους. Δεσπόζουν και προκαλούν για τη μαεστρία της δουλειάς πάνω στη πέτρα. Κι εκείνες ευγνωμονούσες φωνάζουν το όνομα των δημιουργών.

Έπειτα έρχονται και οι παράξενοι θρύλοι, τέτοιοι που δείχνουν Θεϊκά χέρια και θαύματα ελπίδας. Αυτά τα μυστικά των μικρών τόπων δίνουν στους καρπάθιους τα σκήπτρα των φωτισμένων μαστόρων-καλλιτεχνών μιας περασμένης εποχής.

Όπως το όνειρο ενός καρπάθιου, του Νικόλαου Μαλανδρή που είναι πολύ γνωστό στη Κορώνη Μεσσηνίας και έρχεται στην γλώσσα των ντόπιων κάθε φορά που περιγράφεται η κατασκευή του ναού της υπεραγίας Θεοτόκου της Ελεήστριας.

Ο μάστορας Μαλανδρής είχε δεχθεί μια πρόταση δουλειάς και ετοιμαζόταν να ξεσηκωθεί από τη Κάρπαθο για τη Μεσσηνία κυνηγώντας το μεροκάματο. Κι όμως για τρεις νύχτες μια άγνωστη γυναίκα είχε διαλέξει να μπαίνει στα όνειρα του και να επαναλαμβάνει τα ίδια λόγια: "Εκεί που θα πας να μην ξεχάσεις, να πάρεις τα οικοδομικά εργαλεία σου, να χτίσεις το σπίτι μου".

Ήταν η Παναγία που είχε διαλέξει τον Νικόλα, έτσι ο καρπάθιος μάστορας ολοκλήρωσε τον ναό που είχαν ξεκινήσει το 1897 κάποιοι άλλοι καρπάθιοι, είχαν βρει όμως τραγικό θάνατο, όταν ένα τεράστιο κομμάτι βράχου ξέφυγε από το βουνό και τους πλάκωσε.

Η ιστορία του ναού ξεκινά με την  ανακάλυψη της θαυματουργικής εικόνας της Ελεήστριας, που έγινε με βάση ένα όραμα που αποκαλύφθηκε σε μια πιστή ηλικιωμένη γυναίκα από την Κορώνη, της Μαρίας Γ. Σταθάκη.

Η γυναίκα αυτή για δεκαπέντε χρόνια έβλεπε στον ύπνο της σαν όραμα την θεική μορφή της Παναγιάς, που της έδειχνε την ακριβή θέση όπου ήταν θαμμένες τρείς μικρές εικόνες, του Εσταυρωμένου, της Θεοτόκου και του Οσίου Λουκά.

Τα πρώτα χρόνια η γυναίκα δεν μιλούσε για τα όνειρα της, φοβούμενη την αμφιβολία και την απαξίωση των συμπατριωτών της, στο τέλος όμως δεν άντεξε και έτσι ξεκίνησαν οι έρευνες.

Η ιστορία που περιγράφεται στο ενημερωτικό φυλλάδιο του ναού είναι συγκλονιστική, για μέρες έψαχναν τις εικόνες μέσα στα βράχια και ενώ οι κάτοικοι έφευγαν απογοητευμένοι μια γυναίκα, ντυμένη στα λευκά, έμπαινε στα όνειρα της γυναίκας και της επαναλάμβανε: «Να πεις στους συμπολίτες σου να έρθουν να κάνουν ανασκαφή σ΄αυτό το μέρος και θα βρούν μέσα σε σχισμή βράχων τρεις μικρές εικόνες και εκεί που θα βρεθούν οι εικόνες να χτίσουν ναό. Τα θεμέλια του ναού να τα χτίσουν σ' αυτόν το τοίχο, που τον διαφύλαξα ανεπηρέαστο από σεισμούς, πολέμους και θεομηνίες».

Οι ζητούμενες εικόνες βρέθηκαν την 21η, 22α και 23η Ιανουαρίου 1897.  

Την πρώτη ημέρα βρέθηκε η εικόνα του Εσταυρωμένου, την δεύτερη η εικόνα της Θεοτόκου και την Τρίτη ημέρα η εικόνα του Οσίου Λουκά μαζί με ένα κομμάτι από πετραχήλι και το μέρος μιας λαβίδας.

Στο ΝοτιοΔυτικό άκρο του Ενετικού φρουρίου της Κορώνης,  μπροστά στον Μεσσηνιακό κόλπο, έφτασαν φημισμένοι καρπάθιοι πρωτομάστοροι και ξεκίνησαν το χτίσιμο του ναού, όμως αυτά τα παληκάρια δεν είχαν τύχη, σκοτώθηκαν από την κατολίσθηση των βράχων. Ωστόσο η μοίρα ήθελε και πάλι καρπάθιους, με μπροστάρη τον Νικόλα Μαλανδρή, να ολοκληρώνουν την ξεχωριστή πέτρινη κατασκευή.

Τα εγκαίνια έγιναν στις 26 Δεκεμβρίου 1900, ημέρα Τρίτη, από τον αρχιερέα Γαβρ. Πετρουδάκη, πρώην Μητροπολίτη Νικοπόλεως, που καταγόταν από την Λέρο και είχε ερθεί γι' αυτόν το λόγο από την Αθήνα.

Ο ναός εγκαινιάστηκε τρισυπόστατος, δηλαδή να εορτάζει τρεις φορές:

1. την Παρασκευή της Ζωοδόχου Πηγής,

2. τη 14η Σεπτεμβρίου,

3. την 25η Μαρτίου.

2. Ο ναός της Μεταμόρφωσης του Χριστού στο Πετροκεφάλι Μεσσαράς στην Κρήτη

Εδώ ένας άλλος μύθος έρχεται και ανακατεύει τους καρπάθιους μαστόρους με το πανωσήκωμα του πανέμορφου ναού.

Η παράδοση λέει ότι ένα από τα μαστόρια γλίστρησε και έπεσε βαθιά μέσα στη χαράδρα, όμως έγινε θαύμα, αυτή την εξήγηση  δίνουν οι παλιοί, παρά την πτώση ο οικοδόμος δεν έπαθε απολύτως τίποτα και μάλιστα στάθηκε όρθιος. Λένε ακόμη και για μια στάμνα γεμάτη νερό που κατρακύλησε μέχρι τη βάση του λόφου χωρίς ούτε να σπάσει ούτε να χυθεί το νερό!

Η ανέγερση του συμπίπτει με μια μεγάλη στιγμή των επαναστάσεων της Κρήτης, με το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, το Νοέμβριο του 1866.

Την ίδια εποχή αρκετοί μάστορες από την Κάρπαθο περιφέρονταν στην Κρήτη επισκευάζοντας τα σπίτια που είχαν μείνει όρθια από το μεγάλο σεισμό του 1856. Μόλις λίγα χρόνια πριν είχε επιτραπεί η ανέγερση καινούργιων ναών και η επισκευή των παλιότερων με το Αυτοκρατορικό Διάταγμα, το γνωστό Χάτι Χουμαγιούν, που παραχωρούσε θρησκευτικές ελευθερίες στους μη Μουσουλμάνους πολίτες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Οι ντόπιοι τους ζήτησαν να χτίσουν το ναό στην κορφή του λόφου, όπου πίστευαν ότι υπήρχε ένας άλλος, αρχαίος, κατερειπωμένος πια.

Λέει λοιπόν η τοπική παράδοση ότι την εποχή που έχτιζαν οι Καρπάθιοι μαστόροι, ακούστηκε ένας φοβερός κρότος.

Δεν ήξεραν τι συμβαίνει.  Μόνο ύστερα από λίγες ημέρες πληροφορήθηκαν ότι είχε ανατιναχτεί η πυριτιδαποθήκη του Αρκαδίου, πολλές δεκάδες χιλιόμετρα μακριά, πίσω από τον τεράστιο όγκο του Ψηλορείτη.

Πολλοί κάτοικοι έλειπαν ήδη από τον τόπο τους και βρίσκονταν στα βουνά.

Οι χτίστες, που εκείνα τα χρόνια κατάφεραν να ανοικοδομήσουν τον μεγάλο κάμπο με μοναδική τέχνη, φοβήθηκαν. Ακόμη μια φορά έρχεται ο θρύλος, που λέει πως είδαν ένα φωτεινό σταυρό μπροστά τους, στην απέναντι κορυφή του λόφου. Πήραν θάρρος, συνέχισαν και ολοκλήρωσαν το έργο τους σε λιγότερο από ένα μήνα.

3. Άγιος Νικόλαος  Πειραιά.

Ο ναός στη σημερινή του μορφή σχεδιάστηκε από τον Ιωάννη Λαζαρίμο, θεμελιώθηκε το 1879 και ολοκληρώθηκε το 1902 με τη συμβολή και του αρχιτέκτονα Παναγιώτη Ζιζηλά. Ανήκει στον τύπο των σταυροειδών εγγεγραμμένων τετρακιόνιων  ναών και η μορφή του ακολουθεί τα πρότυπα του νεοκλασικισμού, με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του τα τρία μνημειώδη πρόπυλα στη δυτική, τη βόρεια και τη νότια όψη, που παραπέμπουν στον τύπο του κορινθιακού ναΐσκου.

 Σύμφωνα με την μαρτυρία του πυλιάτη πρωτομάστορα Γιάννη Λαχανά, αρκετοί ήταν οι καρπάθιοι τεχνίτες, που δούλεψαν στην οικοδόμηση του ναού. Ο ίδιος αναφέρει ότι δούλεψε στην δημιουργία της πρόσοψη.

4. Αγία Τριάδα Πειραιά.

Η μεγάλη μητρόπολη του Πειραιά, 837 τ.μ., πρωτοχτίστηκε το 1839 αλλά καταστράφηκε από συμμαχικά αεροπλάνα στις 11 Γενάρη 1944. Το 1956 άρχισε η ανοικοδόμηση που ολοκληρώθηκε στις 17 Μαίου 1964.

Η μοναδική πέτρινη εξωτερική επένδυση έγινε από τα χέρια καρπάθιων τεχνιτών, του Μανώλη Χαροκόπου και των αδελφών Γιώργου και Βασίλειου Ρεϊση.

5. Άγιος Ανδρέας, Πάτρα

Ο πολυούχος της Πάτρας έχει πολύ μακριά ιστορία, ξεκινά από το 1902 και τον διαγωνισμό αρχιτεκτονικού σχεδίου για το χτίσιμο του ναού.

Η τελική κρίση ανατέθηκε στην ακαδημία τεχνών Βερολίνου και το 1904 επιλέχθηκε το σχέδιο του Γάλλου αρχιτέκτονα Αιμιλίου Ρομπέρτ. Ο ναός του Αγίου Ανδρέα θεμελιώθηκε τον Ιούνη του 1904 κι εγκανιάστηκε 70 χρόνια μετά! Το 1974.

Στο έργο στολίδι για την Πάτρα δούλεψαν και Καρπάθιοι (Μεσοχωρίτες) οι αδελφοί Γιώργος και Βασίλης Ρεϊση, , αλλά και ο μάστορας Κώστας Κούτελας.

6.Ναός Αγίου Πνεύματος, ενορία Πετροκεφαλίου Γορτυνίας

Πρόκειται για τον κεντρικό Ι. Ναό του Χωριού, που βρίσκεται πλησίον της πλατείας. Χτίστηκε το 1865 από το συνεργείο του Γ. Μαρινάκη στον τύπο της δίκλιτης καμαροσκέπαστης βασιλικής (διαστάσεων 18 Χ 10 μ.) στη θέση Ναού μικρότερων διαστάσεων. Ενδεικτική είναι η επιγραφή που κοσμεί το υπέρθυρο «1865 τη 20 Μαρτίου, Γεώργιος Μαρινάκης εκ Καρπάθου».

7. Άγιος Νικόλαος στη Χάλκη.

Ο ναός του Αγίου Νικολάου και η περίτεχνα στρωμένη αυλή του με τα παραδοσιακά ασπρόμαυρα «χοχλάκια» της θάλασσας. Ο ναός κτίστηκε από το 1839 έως το 1855 από τον μαστρο-Δημήτρη, από την  Κάρπαθο, ενώ το καμπαναριό του είναι στηριγμένο σε αψίδα από αρχαία μάρμαρα από το ναό του Απόλλωνα.

Ο ίδιος αναφέρεται και ως ο αρχιμάστορας του Αγίου Γεωργίου στην Αλιμιά, του  μοναστηριού που βρίσκεται στο νησάκι απέναντι από τη Χάλκη.

8. Ζάρακας Λακωνίας, η οικ. Μιχελή.

Μια σπουδαία οικογένεια μαστόρων ήταν η οικογένεια του Μιχελή,  έφυγαν από την Κάρπαθο βιαστικά αφού σύμφωνα με τον απόγονο Π. Βασιλείου, κάποιος Μιχελής  σκότωσε  έναν Τούρκο και φοβούμενος αντίποινα, πήρε την οικογένειά του και διέφυγε στη Μήλο. Εκεί μάλιστα, γεννήθηκε κι ένας γιος του. Από εκεί πήγαν στην Ύδρα ή και στις Σπέτσες, για να εργασθούν στην ναυπήγηση πλοίων στα εκεί ναυπηγεία.  Όσον αφορά το έργο τους, η παράδοση μας πληροφορεί ότι έκτισαν εκκλησίες, σπίτια, γεφύρια, ελαιοτριβία και υδρόμυλους και ότι κατασκεύασαν ξυλόγλυπτα σε πολλές εκκλησίες.

Έργο των παλαιότερων μελών της οικογένειας έως αρχές του 20ου αιώνα είναι: Η Αγία τριάδα στην παραλία κυπαρισσιού - καθώς και τα δύο γεφύρια στο κοιμητήριο και στο σχολείο. Έξι ελαιοτριβεία στο κυπαρίσσι ( 3 στην παραλία και 3 στην μητρόπολη) το αυτοσχέδιο υδραγωγείο στην πανώβρυση το 1868 - έξι υδρόμυλους,  πολλά σπίτια και έργα ξυλουργικής πατώματα - κουφώματα κ.α.

Από την νεώτερη γεννιά ο Σπύρος Βασιλείου (1898-1978) κατασκεύασε τον ιερό ναό Τριών Ιεραρχών στον Χάρακα - Άγιο Κωνσταντίνο στην Γλυφάδα - επισκεύασε εκκλησίες στην Σαντορίνη στην Αγία Τριάδα στον Πειραιά και πολλά άλλα.

Αξίζει να κρατήσουμε και την περιοχή της Ρούμελης.

Στην περιοχή της κεντρικής Ελλάδας και μεταξύ των 13 μελών της μεγάλης συντεχνίας οικοδόμων, αναφέρεται και ο Καρπάθιος πρωτομάστορας Ιωάννη Α. Αλεξίου (1855-1933).

Αυτή η συντεχνία μαστόρων δώρησε στον Ι.Ν. Παναγίας Δέσποινας, την εικόνα Πέτρου και Παύλου και τα ονόματα τους  είναι γραμμένα  στην επιφάνεια της.

9. Η Κερά Καρδιώτισσα στον Πανασό Χερσονήσου Κρήτης

Όπως αναφέρει η κα  Κατερίνα Χρηστάκη, η Παναγία η Καρδιώτισσα Πανασσού, είναι ναός βασιλικής με θόλο, τύπος ιδιαίτερα διαδεδομένος για ξωκκλήσια κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας στην Κρήτη.

Η πρώτη φάση του ναού τοποθετείται χρονικά στην Ενετική Εποχή στα τέλη του 15ου ως τις αρχές του 160υ αιώνα. Αρχιτεκτονικά στοιχεία που επιβεβαιώνουν τη χρονολόγηση αυτή αποτελούν - εκτός βέβαια από τον αρχιτεκτονικό τύπο του ναού - τα μισά τόξα που σώζονται πάνω από τις θύρες καθώς και τα ρόδια (εφυαλωμένα πιάτα) βενετσιάνικης τεχνοτροπίας, που έχουν χαρακτήρα αποτροπαϊκό ή απλά διακοσμητικό.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας στο νησί η Ενετική αυτή βασιλική μετατρέπεται σε τζαμί. Ο κωδ. 59 του Τουρκικού Αρχείου της Βικελαίας Βιβλιοθήκης μαρτυρεί ότι το 1835 - έτος που αντιστοιχεί στο 'Ετος Εγίρας των μουσουλμάνων, 1251 - ο Ναζίφ Αγά Ζαντέ Αρίφ Αγάς υπήρξε αφιερωτής του τζαμιού. Η εξέλιξη αυτή πέρα από το γεγονός ότι ήταν συνηθισμένη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, δηλ. να μετατρέπονται χριστιανικοί ναοί σε τζαμιά, ήταν και δικαιολογημένη, εφόσον στην περιοχή γύρω από την Καρδιώτισσα απλωνόταν το τουρκικό χωριό.

Το 1856 γίνεται καταστροφικός σεισμός στην Κρήτη και ο ναός της Παναγίας της Καρδιώτισσας παθαίνει μεγάλες καταστροφές και μέρος του γκρεμίζεται. '

Όσα μέρη της ενετικής ανωδομής είχαν διασωθεί διατηρήθηκαν και το οικοδόμημα συμπληρώθηκε από μάστορες της εποχής - πιθανότατα Καρπάθιους, που είχαν εποικίσει το νησί - για να εξυπηρετήσει πλέον τις αισθητικές και τελετουργικές ανάγκες των Οθωμανών. Το παράθυρο της Βόρειας πλευράς, εξαιρετικής ισλαμικής τεχνοτροπίας, αποτελεί μάρτυρα της περιόδου αυτής.

Ως λατρευτικός χώρος μουσουλμάνων (τζαμί) λειτούργησε μέχρι το 1923, οπόταν με τη Συνθήκη της Λοζάννης η Ελλάδα και η Τουρκία υποχρεώθηκαν σε ανταλλαγή πληθυσμών. Μετά την απομάκρυνση των Οθωμανών η Εκκλησία αναστηλώνεται από χριστιανούς και λειτουργεί ξανά ως χριστιανικός ναός.

10. Ο Ναός του Τιμίου Σταυρού στον οικισμό της Αγίας Μαρίνας της νήσου Κάσου

Σύμφωνα με το δημοσίευμα του υπεύθυνου  αρχιτέκτονα-μηχανικού και επιβλέπων του έργου αποκαταστάσεως κ.  Φραγκίσκου Τούρλου: "Πρόκειται για μία σταυροειδής τρίκλιτη βασιλική με σταυροθόλια, νεοκλασικής μορφής  μεγάλης αρχιτεκτονικής και αισθητικής αξίας. Ο ναός βρίσκεται μέσα στον πυρήνα του οικισμού, περιτριγυρίζεται δε από τρείς στράτες, ανατολικά ,βόρεια και νότια του Ναού. Έχει θέα προς του αγρούς και τα κτήματα της Κάσου και τον οικισμό του Αρβανιτοχωρίου.

 Ο Ναός θεμελιώθηκε το 1867 και αποπερατώθηκε το 1869 μαζί με το μισό λιθόκτιστο καμπαναριό, την εποχή του Ελληνικού Διαφωτισμού στην ίδια μορφή που διακρίνεται και σήμερα, επί δωρεάς έξι οικοπέδων, είναι δε αφιερωμένος στη Σταύρωση και όχι στην Ύψωση του Τιμίου Σταυρού ( κατά πληροφορίες μας αυτό έγινε λόγω του ότι ήταν αδύνατη η τέλεση πανήγυρης την Μεγάλη Εβδομάδα και έτσι εορτάζεται τον Σεπτέμβριο).

Για τη κατασκευή χρησιμοποιήθηκαν συνεργεία Ολυμπιτών μαστόρων της Καρπάθου.

Ο ναός είναι ημιτελής στην δυτική πλευρά όπου και διακρίνονται οι εγκλωβισμένοι στην τοιχοποιία οκταγωνικής διατομής κίονες του νάρθηκα .

Το εσωτερικό του Ναού διαιρείται καθ'ύψος που διαχωρίζονται με ζώνες κυματίων ,μαιάνδρων και σταγόνων κατασκευασμένων με γύψο.

Η ζωγραφική στα τόξα έγινε το 1918 από τον Ιωάννη Νικολάου (1898-1955), και ολοκληρώθηκε το ημιτελές καμπαναριό.

Το Τέμπλο του Ναού είναι κατασκευασμένο από ξύλο κωνοφόρων με έντονη την επίδραση του νεοκλασικισμού σε στοιχεία του διακόσμου του και την τεχνοτροπία της εικονογράφησης του ενώ η δομή του είναι καθαρή και επιμελημένη.

Αρχιτέκτονας του Τέμπλου υπήρξε ο Κώστας Κομιανός από την ¨Όλυμπο της Καρπάθου. Το αρχικό Τέμπλο έγινε Λαϊκή Δαπάνη.

Το μεσαίο Τέμπλο (υφιστάμενο τώρα) κατασκευάστηκε με δαπάνη του Μάρκου Δημητρίου Μάρκου, το  αριστερό κατασκευάστηκε με Δωρεά της Χατζηζαμπέτας Ξενιού ¨η Μαρινιάς καλόγριας στον Πανάγιο Τάφο, το δε δεξιό έγινε με δωρεά του Νικήτα Μαλιαράκη. Το σύνολο του σημερινού Τέμπλου κατασκευάστηκε το 1905. Ιδιαίτερης αξίας είναι ο άμβωνας και ο επισκοπικός θρόνος αλλά και το παγκάρι με τα στασίδια. Οι φλάροι αριστερά και δεξιά στα ψαλτήρια είναι έργα των ντόπιων τεχνιτών Μιχάλη Βαλσαμίδη και Αντώνη Σκαζή το 1926. Το δάπεδο του ναού είναι βοτσαλωτό σε χρώματα άσπρου και μαύρου με εξαιρετικές συνθέσεις μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας και επιτηδευμένης κατασκευής και τεχνικής αποτελούν δε έργο Ολυμπιτών μαστόρων της Καρπάθου".