Οικολογικά-Ροδιακά: Συνεχίζουμε και σήμερα την παρουσίαση του προγράμματος «ΑΚΤΗ» με την εργασία της Π. Λουϊζίδου, για την οικολογική ποιότητα της παράκτιας ζώνης της Ρόδου και την εμφάνιση ενός ξενικού είδους του Caulerpa taxifolia var. distichophylla. Η αξιολόγηση αυτή γίνεται με βάση βιολογικούς δείκτες με βάση την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα 2000/60/ΕΕ (Water Framework Directive ή WFD). Αυτό σημαίνει πρακτικά ότι οι οργανισμοί που ζουν σε κάθε περιοχή καθορίζουν το πόσο καλή είναι από οικολογική σκοπιά αυτή η περιοχή. Όπως παρατηρούμε τα αποτελέσματα του δείκτη Οικολογικής Ποιότητας πρέπει να μας απασχολήσουν γιατί ενώ η κατάσταση δεν είναι κακή υπάρχει μια υποβάθμιση ξεκινώντας από το 2004 και καταλήγοντας το 2010. Η υποβάθμιση αυτή είναι πιο έντονη σε ορισμένα σημεία του νησιού με έντονη τουριστική ή βιομηχανική δραστηριότητα. Οι μετρήσεις αυτές, ενώ δεν είναι ίδιες με αυτές για τα νερά κολύμβησης, εντούτοις επηρεάζονται από τη ρύπανση του θαλάσσιου περιβάλλοντος με την οποία έχουμε πολλές φορές ασχοληθεί στο παρελθόν. Η ρύπανση αυτή πολλές φορές προέρχεται όχι μόνο από δραστηριότητες στη θάλασσα αλλά από χερσαίες όπως π.χ κακή λειτουργία βιολογικών καθαρισμών, κακή λειτουργία ΧΥΤΑ κ.ο.κ. Είναι λοιπόν η σημερινή μελέτη εργαλείο και ευκαιρία για να αναληφθούν οι δράσεις εκείνες για περαιτέρω προστασία των θαλασσών μας από κάθε είδους ρύπανση ώστε να μη βρεθούμε προ δυσάρεστων εκπλήξεων σύντομα.
Ακολουθεί το άρθρο της Παρασκευής Λουϊζίδου (M.Sc. Βιολόγος – Ωκεανογράφος, Υδροβιολογικός Σταθμός Ρόδου του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών) Η περιοχή της Ρόδου είχε κινήσει το ενδιαφέρον των επιστημόνων ήδη από τις αρχές του περασμένου αιώνα λόγω των ιδιαίτερων περιβαλλοντικών συνθηκών της. Όντας στο νοτιοανατολικό Αιγαίο Πέλαγος είναι από τα πρώτα σημεία της Μεσογείου όπου «εισβάλλουν» νέα είδη από την Ερυθρά Θάλασσα. Η παράκτια ζώνη του νησιού έχει χαρακτήρα υποτροπικής ανοικτής θαλάσσης και αυτό οφείλεται στη γεωμορφολογία της (στα ανατολικά της Ρόδου βρίσκεται το δεύτερο βαθύτερο σημείο της Μεσογείου με περίπου 4000m βάθος) και σε ορισμένα σημαντικά υδρολογικά φαινόμενα (όπως τα ισχυρά δυτικά ρεύματα). Ο τουρισμός και η αλματώδης οικιστική εξάπλωση των τελευταίων ετών έχουν προκαλέσει έντονες πιέσεις στη παράκτια περιοχή της Ρόδου και ιδιαίτερα στο βόρειο τρίγωνο του νησιού. Επιπρόσθετα, οι δραστηριότητες στον λιμένα της Ρόδου και τη νέα Μαρίνα, ο σταθμός βιολογικού καθαρισμού στο Ακρ. Βόδι καθώς και οι τεράστιες ξενοδοχειακές μονάδες στο μέχρι πρότινος ανέγγιχτο νότιο τμήμα του νησιού, φαίνεται ότι επιβαρύνουν το θαλάσσιο οικοσύστημα. Στα δυτικά, λειτουργεί το εργοστάσιο της ΔΕΗ στη Σορωνή, ενώ η περιοχή της Ιαλυσού, πέρα από το εκτεταμένο τουριστικό κομμάτι, αποτελεί και βασικό αλιευτικό πεδίο του νησιού. Από την άλλη μεριά, η Ρόδος διαθέτει ακτές που ανήκουν σε προστατευόμενες περιοχές του δικτύου NATURA 2000 (Απολακκιά, Πρασονήσι) και στις οποίες ενδημούν είδη όπως φώκιες Monachus monachus και χελώνες Caretta caretta καθώς και το θαλάσσιο αγγειόσπερμο Posidonia oceanica.
Monachus Monachus
Caretta caretta
Τι ορίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση; Η Ευρωπαϊκή Ένωση θεσμοθέτησε ένα νομικό εργαλείο διαχείρισης των υδατικών πόρων, την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα 2000/60/ΕΕ (Water Framework Directive ή WFD). Πρόκειται για ρηξικέλευθο κείμενο που για πρώτη φορά στα νομικά χρονικά εισάγει την έννοια της Οικολογικής Ποιότητας (Ecological Quality), δηλαδή της καλής δομής και λειτουργίας των υδατικών οικοσυστημάτων. Ως στόχο θέτει την «καλή» οικολογική ποιότητα για όλα τα υδατικά σώματα της ΕΕ έως το 2015. Η καινοτομία αυτής της Ευρωπαϊκής Οδηγίας είναι η ενσωμάτωση βιολογικών δεικτών ως κριτηρίων για την εκτίμηση της ποιότητας των Υδάτων, χωρίς να βασίζεται αποκλειστικά σε μετρήσεις φυσικοχημικών παραγόντων, οι οποίες μπορεί να έχουν μεγάλες εναλλαγές ακόμα και μέσα στην ίδια μέρα δειγματοληψίας. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι οι οργανισμοί που ζουν σε κάθε περιοχή καθορίζουν το πόσο καλή είναι από οικολογική σκοπιά αυτή η περιοχή. Η εφαρμογή της Οδηγίας είναι υποχρεωτική για όλα τα μέλη της Ευρώπης, και επιβάλλει την εκτίμηση της οικολογικής ποιότητας για τα ύδατα και τη λήψη μέτρων για την εξασφάλιση Καλής Οικολογικής Ποιότητας. Στην Ελλάδα το Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης ξεκίνησε το 2012 από το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) και δραστηριοποιείται στα παράκτια ύδατα, στα μεταβατικά και στα ποτάμια, με συνολικά 80 σταθμούς παρακολούθησης. Τι είναι το βένθος και γιατί χρησιμοποιείται ως βιολογικό στοιχείο ποιότητας;
Το “βένθος” περιλαμβάνει τους οργανισμούς που ζουν προσκολλημένοι ή σε άμεση σχέση με το βυθό
Το “βένθος” περιλαμβάνει τους οργανισμούς που ζουν προσκολλημένοι ή σε άμεση σχέση με το βυθό. Αυτοί μπορεί να είναι μικρές γαρίδες ή άλλα Καρκινοειδή (Αμφίποδα), διάφορα Εχινόδερμα (πχ αστερίες, αχινοί), θαλάσσια σκουλήκια (Πολύχαιτοι) κ.α. Εξαιτίας του τρόπου ζωής τους, αυτοί οι οργανισμοί μπορούν να αποτυπώσουν με ακρίβεια τυχόν περιβαλλοντικές μεταβολές, ιδιαίτερα μάλιστα όταν η αιτία της διατάραξης διακρίνεται από μια σχετική σταθερότητα στο χώρο και το χρόνο. Έτσι αποτελούν μαζί με το φυτοπλαγκτό και το φυτοβένθος (κοινά φύκια και Ποσειδωνίες) τα 3 βασικά βιολογικά στοιχεία για την ταξινόμηση της οικολογικής κατάστασης με βάση την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα. Το πρόγραμμα “ΑΚΤΗ” Οι μελέτες μέχρι το 2004 για τη περιοχή αφορούσαν μόνο το βόρειο τρίγωνο της Ρόδου, ενώ για πρώτη φορά το νησί μελετήθηκε περιμετρικά το 2010. Αυτές οι δειγματοληψίες αποτέλεσαν τη βάση για το πρόγραμμα “ΑΚΤΗ”, ώστε τα αποτελέσματα για κάθε περιοχή να είναι συγκρίσιμα σε βάθος χρόνου. Την επιστημονική ευθύνη για το πρόγραμμα είχαν αναλάβει ο Υδροβιολογικός Σταθμός Ρόδου (ΥΣ Ρόδου) και το Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ), παρέχοντας επιστημονικό προσωπικό, εργαστηριακό εξοπλισμό και εξοπλισμό πεδίου, πλωτά μέσα και διοικητική υποστήριξη. Έτσι, το 2014, μελετήθηκε όλο το παράκτιο οικοσύστημα του νησιού και για την εκτίμηση της οικολογικής ποιότητας εφαρμόστηκε ο δείκτης ΒΕΝΤΙΧ για το ζωοβένθος που αναπτύχθηκε από ερευνήτριες του ΕΛΚΕΘΕ (Simboura & Zenetos, 2002). Πώς συλλέχθηκαν τα δείγματα;
«ΑΛΚΥΩΝ», το ερευνητικό σκάφος του Υδροβιολογικού Σταθμού Ρόδου
Οι δειγματοληψίες έγιναν με επαγγελματικά αλιευτικά και με το ερευνητικό σκάφος “ΑΛΚΥΩΝ” του ΥΣ Ρόδου του ΕΛΚΕΘΕ τα έτη 2003, 2004, 2009, 2010 και 2014. Οι σταθμοί παρακολούθησης κάθε φορά ορίζονταν με κριτήριο την πιθανότητα να υπάρχει κάποιο περιβαλλοντικό πρόβλημα (risk based approach), είτε απλώς για να ελεγχθεί ή και να επιβεβαιωθεί η ποιότητα. Βεβαίως όσο η κλίμακα εξέτασης αυξανόταν, δηλαδή όσο πιο πολλά δείγματα και σταθμούς μελετούσαμε, τόσο αυξανόταν και η διακριτικότητα της ανάλυσης και εκτίμησης. Τα δείγματα συλλέγονταν με ειδικούς δειγματολήπτες και μετά από μία πρώτη επεξεργασία πάνω στο σκάφος μεταφέρονταν στο εργαστήριο του Υδροβιολογικού Σταθμού Ρόδου, όπου διαχωρίζονταν οι οργανισμοί και με τη βοήθεια μικροσκοπίων γινόταν ο προσδιορισμός των ειδών. Τί έδειξαν οι αναλύσεις; Οι σταθμοί περιμετρικά της Ρόδου κατατάχθηκαν, ως προς την Οικολογική Ποιότητά τους, με βάση το Δείκτη ΒΕΝΤΙΧ. Η Οικολογική Ποιότητα κυμαινόταν από Καλή έως Υψηλή σε όλους τους σταθμούς το 2004, ενώ το 2009 ο σταθμός στα ανοικτά του Όρμου Τριαντών υποβαθμίστηκε στη Μέτρια. Στα δείγματα του 2010, το Εμπορικό Λιμάνι, ο σταθμός βιολογικού καθαρισμού στο Ακρ. Βόδι, η παραλία της Ιαλυσού, ο όρμος Μαλώνας, η Κάμειρος και η παραλία της Σορωνής μπροστά από το εργοστάσιο της ΔΕΗ χαρακτηρίστηκαν ως Μέτριας Οικολογικής Ποιότητας. Η ταξινόμηση σε Μέτρια Ποιότητα των τριών πρώτων σταθμών συνδέεται και με το υψηλότερο οργανικό φορτίο που μετρήθηκε στο ίζημα. Το Φαληράκι, το Χαράκι, η Λίνδος και το Πρασονήσι κατατάχθηκαν ως Καλής και η Λαχανιά ως Υψηλής Οικολογικής Ποιότητας.
Αποτελέσματα δείκτη Οικολογικής ποιότητας ΒΕΝΤΙΧ (έτη 2004 – 2009 – 2010)
Οι αναλύσεις για τα δείγματα του 2014, είναι σε εξέλιξη αλλά ήδη φαίνεται ότι η οικολογική ποιότητα σε κάποιους σταθμούς έχει υποβαθμιστεί. Αυτό εν μέρει μπορεί να αποδοθεί και στη περίοδο δειγματοληψίας (Οκτώβρης 2014) όπου το οικοσύστημα έχει δεχθεί πιέσεις από όλη τη τουριστική περίοδο. Αυτό φυσικά, δε μας καθησυχάζει, αλλά αντιθέτως μας υποχρεώνει να παρακολουθούμε στενότερα το θαλάσσιο οικοσύστημα της Ρόδου. Η σωστή λειτουργία των βιολογικών καθαρισμών του νησιού είναι ένα βασικό κομμάτι στο οποίο οι Αρχές πρέπει να δώσουν προτεραιότητα. Αλλά και η διαχείριση των αποβλήτων, είτε αυτά προέρχονται από ΧΥΤΑ, καλλιέργειες ή άλλες δραστηριότητες στη χέρσο, αποτελεί κομμάτι μείζονος σημασίας.
Διακύμανση του δείκτη ποικιλότητας και αφθονίας ειδών στους σταθμούς.
Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα του ΕΛΚΕΘΕ (2013) σε εθνικό επίπεδο, η γενική ποιότητα των παράκτιων υδάτων της Ρόδου, χαρακτηρίζεται Υψηλή ενώ σε τοπικό επίπεδο (δηλαδή όταν εστιάζουμε σε συγκεκριμένα σημεία) εμφανίζονται προβληματικές περιοχές (πχ. λιμάνι, βιολογικός). Εμφάνιση του ξενικού φύκους Caulerpa taxifolia var distichophylla Η περίπτωση του τοξικού ψαριού λαγοκέφαλου (Lagocephalus sceleratus) είναι ήδη γνωστή στη περιοχή μας, αλλά πρέπει να γνωρίζουμε ότι εκτός από τα ζώα (ψάρια, καρκινοειδή) που εισέρχονται μέσω της Διώρυγας του Σουέζ και άλλοι οργανισμοί εντοπίζονται στα νερά μας. Στις δειγματοληψίες του 2010 και 2014, εντοπίστηκε το ξενικό χλωροφύκος Caulerpa taxifolia var. distichophylla . Το 2010 εντοπίστηκε στη Λίνδο, ενώ το 2014 η διασπορά του έφτανε βορειότερα έως το Καρακόνερο και νοτιότερα έως τη Λαχανιά.
Το φύκος Caulerpa taxifolia var. distichophylla
Το 2014 πραγματοποιήθηκε και αυτοψία με δύτες στο Χαράκι, όπου επιβεβαιώθηκε η εκτεταμένη κάλυψη του υποστρώματος από αυτό το φύκος σε βαθμό που πιθανόν να μπορεί να εκτοπίσει την αυτόχθονη χλωρίδα της περιοχής. Στην Ιταλία, το φύκος αυτό έχει αναπτυχθεί σε πολύ μεγάλη ποσότητα και έκταση, με αποτέλεσμα να μπλέκεται στα δίχτυα των ψαράδων και να δυσκολεύει την αλιεία. Στη Ρόδο, προς το παρόν δεν εμπνέει κάποια ανησυχία (για τους αλιείς), ωστόσο ο ΥΣ Ρόδου/ΕΛΚΕΘΕ παρακολουθεί και καταγράφει τόσο την εξάπλωση αυτού του είδους όσο και την εμφάνιση νέων ειδών στα νερά μας. Η συνεισφορά των χρηστών της παράκτιας ζώνης (ΟΤΑ, φορείς, πολίτες) είναι εξαιρετικά σημαντική για την προώθηση της επιστημονικής έρευνας και λήψη μέτρων σε τοπικό επίπεδο. Κύρια Συμπεράσματα
- Γενικά οι βενθικές βιοκοινωνίες της Ρόδου μέχρι το 2010 βρίσκονταν σε Υψηλή ή Καλή οικολογική κατάσταση.
- Εξαίρεση αποτελούσαν περιοχές με σημειακές πηγές ρύπανσης όπως το Εμπορικό Λιμάνι της Ρόδου, το Ακρ. Βόδι κοντά στο Σταθμό Επεξεργασίας Αστικών Λυμάτων και ο Όρμος Τριαντών. Η αξιολόγηση αυτή επικυρώνεται και από τις τιμές οργανικού φορτίου που μετρήθηκαν στα επιφανειακά ιζήματα και τις φυτοβενθικές βιοκοινωνίες (ΕΛΚΕΘΕ, 2004).
- Ενδείξεις μη καλής οικολογικής ποιότητας υπάρχουν για μερικά σημεία με έντονη τουριστική ανάπτυξη, ενώ στις τελευταίες αναλύσεις (δείγματα 2014) φαίνεται κάποια περαιτέρω υποβάθμιση του οικοσυστήματος.
- Στην πολυετή παρακολούθηση (2003-2010) και για τους σταθμούς με επαναλαμβανόμενες δειγματοληψίες (Εμπορικό Λιμάνι, Όρμος Τριαντών και Φαληράκι) μόνο ο τελευταίος εμφανίζεται με σταθερό χαρακτηρισμό οικολογικής κατάστασης (Καλή) ενώ στους 2 άλλους παρατηρήθηκε τάση υποβάθμισης (από Καλή σε Μέτρια).
- Η εισχώρηση νέων ειδών στο οικοσύστημα είναι όλο και συχνότερη, ενώ οι επιπτώσεις των περισσότερων είναι ακόμη ελάχιστα γνωστές.
*Ευχαριστούμε τους κ.κ. Αλέξανδρο Λουϊζίδη, Σάββα Χατζηνικολάου και Δρ. Frithjof C. Kuepper για τις φωτογραφίες που μας παραχώρησαν.
